wojna
17.6 [1944 r.] zginął z rąk partyzantów sowieckich, wchodzących w skład AL (była załoga Treblinki)

17.6 [1944 r.] zginął z rąk partyzantów sowieckich, wchodzących w skład AL (była załoga Treblinki) tow. Stefan z M[ilicji] L[ludowej] R[obotniczej] P[artii] P[olskich] Soc[jalistow]. W związku z panującymi stosunkami w wyżej wymienionym oddziale partyzanckim tow. Stefan opuścił ten oddział, zwracając się niezwłocznie przez ML do Dowództwa Głównego AL o przydział do innego oddziału. Mimo, że czynniki miarodajne uważały krok tow. Stefana za usprawiedliwiony, nie przydzielono go gdzie indziej, aż po 3 tygodniach oczekiwania kontaktu tow. Stefan dostał się w ręce „Byłej załogi Treblinki”, która wykonała na nim wyrok śmierci.
D-ca Okręgu [Wwa miasto] Ryszard [Bolesław Kowalski]
------------------------------------------
Załogę obozu karnego Treblinka I stanowiło ok. dwudziestu SS-manów Niemców i ok.100 wachmanów ukraińskich, natomiast w obozie zagłady Treblinka II było ok. czterdziestu SS-manów Niemców i ok. 100-120 wachmanów ukraińskich. Już od wiosny 1943 r. niektórzy wachmani ukraińscy, zdając sobie sprawę z tego, co ich czeka po wojnie, dezerterowali ze służby, przybierali polskie nazwiska i ukrywali się. W sierpniu 1943 r., wg meldunku „Antyku: " pojawiła się dezercja wśród Ukraińców, będących w służbie w Treblince. (..) stwierdzono znowu dezercję aż 25 Ukraińców (...). Ukraińcy zauważyli, że Niemcy zaczynają małymi grupkami wywozić Ukraińców i prawdopodobnie w innych obozach niszczą ich, by zatrzeć ślady morderstwa, a więc ci chcąc uniknąć śmierci postanowili ratować życie przez ucieczkę".
W listopadzie 1943 r. utworzono z nich oddział Gwardii Ludowej pod dowództwem "Anatola” (NN). Weszli oni w skład zgrupowania GL w lasach wyszkowskich „im. Mordechaja Anielewicza” („im. Obrońców Getta”)!
Oficerem oświatowym tej grupy z ramienia GL miała być Irena Szenberg-Tarłowska (żona oficera GL-AL Edwarda Lanoty), która trafiła tam po opuszczeniu warszawskiego getta. W powojennych wspomnieniach przedstawiła to następująco: "W partyzantce, w okolicach Wyszkowa, zetknęłam się z oddziałami żydowskimi, które wyszły z gettu. Ludzie wyszli kanałami, do nich przyłączyli się inni. Zorganizowali dwa oddziały AL i jeden sowiecki, złożony ze zbiegów. Nie wiem dlaczego, ale mnie skierowano do oddziału sowieckiego, miałam być oficerem oświatowym. Było to coś zupełnie kretyńskiego, Wszyscy, może z wyjątkiem dowódcy, byli po prostu zwykłymi bandziorami. Zbiegli z obozu, utworzyli oddział i zajmowali się rozbojem. (...) A przy okazji dowiedziałam się strasznych rzeczy, bo oni mieli na sumieniu zabicie kilku zamożnych Żydów. Ci Żydzi wyszli jakoś razem z ŻOB-owcami, ktoś ich potem wskazał". (Zob.: "W końcu wyszłam zostawiając rodziców... rozmowa z IRENĄ TARŁOWSKĄ" (Warszawa: Wydawnictwo Cyklady 1993 s. 159). Dołączyło do nich następnych 11 wachmanów, zbiegłych z Treblinki. Dzięki temu, że nie nadano im patetyczno-patriotycznej nazwy (np. im. Kościuszki, Mickiewicza, Słowackiego itp.), w raporcie dowódcy Okręgu AL występują jako oddział pod oryginalną nazwą: „Była załoga Treblinki”!
O dalszych przypadkach dezercji Ukraińców z obozów zagłady (niektórzy z nich, dla uzyskania wiarygodności, zabierali ze sobą do lasu pojedynczych Żydów) jest mowa w meldunkach AK z Lubelszczyzny. Np. w raporcie „Akcja sabotażowo-dywersyjna w m-cu maju i czerwcu b.r ” [1944] czytamy: "(...) z Lublina zbiegło 3 Ukraińców eskortujących 6 żydów na roboty, zabierając tych ostatnich ze sobą. Ponieważ dotychczas pełnili w obozie żydowskim służbę ukraińcy i wypadki przekupstwa i kradzieży były dość liczne a współżycie, prawie że na stopie przyjacielskiej z [dniem] 26.6. wycofano z obozu żydowskiego ochronę kompanii Ukraińców zastępując ich litwinami". (APLublin, Armia Krajowa -1, t. 1, k. 49).

Leszek Żebrowski